वडिलोपार्जित जमिनीचे बक्षीस पत्र करता येते का? हा प्रश्न अनेकांच्या मनात असतो. वडिलोपार्जित म्हणजेच पूर्वजांकडून वारसा हक्काने मिळालेली जमीन किंवा मालमत्ता. भारतीय संविधानानुसार, वडिलोपार्जित मालमत्तेचे वाटप करण्यासाठी विशिष्ट नियम आणि कायदे आहेत. या लेखात आपण वडिलोपार्जित जमिनीचे बक्षीस पत्र करण्याच्या प्रक्रियेवर चर्चा करू.
बक्षीस पत्र काय आहे? आणि ते कसे काम करते?
भारतात, जमीन ही अनेक कुटुंबांसाठी आर्थिक आणि भावनिक सुरक्षिततेचे प्रतीक आहे. वडिलोपार्जित जमिनीचे विशेष महत्त्व आहे कारण ती पिढ्यानपिढ्या चालत येते आणि अनेक आठवणी आणि भावनांशी जोडलेली असते. कधीकधी एखाद्या व्यक्तीला आपल्या मुलांना, नातेवाइकांना किंवा इतर कोणाला तरी जमीन देऊ इच्छा असते. अशा परिस्थितीत बक्षीस पत्र हा एक पर्याय असू शकतो.
बक्षीस पत्र हे एक कायदेशीर दस्तऐवज आहे ज्याद्वारे एखादी व्यक्ती (दानकर्ता) स्वच्छेने आणि विनामूल्य आपली मालमत्ता, जसे की जमीन, दुसऱ्या व्यक्तीला (प्राप्तकर्ता) हस्तांतरित करते. हे इच्छापत्रापेक्षा वेगळे आहे, ज्यामध्ये व्यक्ती मृत्यूनंतर कोणाला काय मिळेल हे नमूद करते. बक्षीस पत्रामध्ये, जमीन दानकर्ता जिवंत असतानाच हस्तांतरित होते.
वडिलोपार्जित जमिनीच्या बाबतीत, जमीन मालक (दानकर्ता) आपल्या मुलांना, नातेवाइकांना किंवा इतर कोणालाही जमीन देऊ शकतो. हे करताना काही विशिष्ट गोष्टी लक्षात ठेवाव्या लागतात.
बक्षीस पत्र तयार करताना लक्षात ठेवण्याच्या गोष्टी
- दानकर्ता आणि प्राप्तकर्ता दोघेही मानसिकदृष्ट्या सक्षम असणे आवश्यक आहे.
- दानकर्ता स्वतःच्या इच्छेनुसार आणि कोणत्याही दबावाखाली न देता बक्षीस पत्र करत आहे याची खात्री करणे आवश्यक आहे.
- दान केलेली जमीन दानकर्त्याच्या कर्जापासून मुक्त असणे आवश्यक आहे.
- प्राप्तकर्ता बक्षीस स्वीकारण्यास तयार आहे याची खात्री करणे आवश्यक आहे.
- बक्षीस पत्र योग्यरित्या तयार केले पाहिजे आणि त्यावर दोन्ही पक्षांची स्वाक्षरी आणि मुद्रांक असणे आवश्यक आहे.
- बक्षीस पत्र नोंदणीकृत करणे आवश्यक आहे जेणेकरून ते कायदेशीररित्या मान्य होईल.
वडिलोपार्जित जमिनीसाठी बक्षीस पत्र
वडिलोपार्जित जमिनीच्या बाबतीत, काही विशिष्ट गोष्टी लक्षात घेणे आवश्यक आहे. कायद्यानुसार, वडिलोपार्जित जमीन ही कुटुंबातील सर्व सदस्यांची संयुक्त मालमत्ता मानली जाते. म्हणूनच, जमिनीचा एक भाग बक्षीस पत्राद्वारे हस्तांतरित करण्यापूर्वी इतर सह-हक्कधारकांची संमती घेणे आवश्यक आहे.
काही राज्यांमध्ये अपवाद आहेत. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्र वारसा हक्क (सुधारणा) कायदा, 2015 मध्ये, मुलं आपल्या आई-वडिलांकडून मिळालेल्या वडिलोपार्जित जमिनीचा एक भाग बक्षीस पत्राद्वारे स्वतःच्या पत्नी/पती आणि मुलांना देऊ शकतात.
वडिलोपार्जित मालमत्ता कायद्याचा प्रभाव
भारतात लागू असलेले विविध वारसा हक्क कायदे हे धर्मावर आधारित आहेत. उदाहरणार्थ, हिंदू, शीख, जैन आणि बौद्ध धर्मीयांसाठी हिंदू उत्तराधिकार कायदा, 1956 लागू असतो. तर ख्रिश्चन धर्मीयांसाठी भारतीय उत्तराधिकार कायदा, 1925 लागू असतो. हे कायदे वडिलोपार्जित मालमत्तेच्या वारसा हक्कावर नियंत्रण ठेवतात.
काही विशिष्ट परिस्थितींमध्येच वडिलोपार्जित जमीन बक्षीस पत्राद्वारे हस्तांतरित करता येते. जर एखाद्या व्यक्तीकडे स्वकमित मालमत्ता (self-acquired property) असेल तर ती बक्षीस पत्राद्वारे सहजपणे हस्तांतरित करता येते. मात्र, वडिलोपार्जित जमिनीच्या बाबतीत थोडी अधिक गुंतागुंत असू शकते.
काही राज्यांमध्ये, जरी वडिलोपार्जित जमीन असली तरी दानकर्ता आपल्या मुलांना किंवा नातेवाइकांना ती बक्षीस पत्राद्वारे देऊ शकतो. पण काही राज्यांमध्ये वडिलोपार्जित जमीन कुटुंबातील सर्व सह-हक्कधारकांच्या संमतीनेच हस्तांतरित करता येते. म्हणूनच, बक्षीस पत्र करण्यापूर्वी आपल्या राज्यातील लागू असलेल्या वारसा हक्क कायद्याबद्दल माहिती घेणे आवश्यक आहे.
वडिलोपार्जित जमिनीचे बक्षीस पत्र करण्याची प्रक्रिया
वडिलोपार्जित जमिनीचे बक्षीस पत्र करण्याची प्रक्रिया ही थोडी अवघड आहे. वारसा हक्काने मिळालेली जमीन ही व्यक्तीच्या नावावर असते आणि त्याचे वाटप करण्यासाठी काही विशिष्ट नियम लागू असतात . वारसा हक्काने मिळालेली जमीन किंवा मिळकतीचे बक्षीस-पत्र करता येत नाही. तसेच, वारसा हक्क सुधारित कायदा २०१५ नुसार, एखाद्या स्त्रीस माहेर कडून वारसा हक्काने आलेली जमीन मिळकतीचे बक्षिस-पत्र करता येते.
वडिलोपार्जित मालमत्तेवरील हक्क
वडिलोपार्जित मालमत्तेवरील हक्क हे अत्यंत महत्वाचे आहेत. वडिलोपार्जित मालमत्तेवरील हक्क सोडणारी नोंदणी न केलेली पत्रे वैध नाहीत. त्यामुळे, जर आपण वडिलोपार्जित जमिनीचे बक्षीस पत्र करू इच्छित असाल तर त्यासाठी नोंदणी करणे आवश्यक आहे.
बक्षीस पत्राचे महत्व
बक्षीस पत्राचे महत्व हे अत्यंत उच्च आहे. बक्षीस पत्राद्वारे जमीन किंवा मालमत्ता हस्तांतरित केली जाते. यामुळे जमीन किंवा मालमत्तेचे वाटप करण्यासाठी बक्षीस पत्राचा उपयोग होतो . बक्षीस पत्राने झालेले हस्तांतरण ग्राह्य धरले जाते .
निष्कर्ष
वडिलोपार्जित जमिनीचे बक्षीस पत्र करता येत नाही. त्यासाठी विशिष्ट नियम आणि कायदे लागू असतात. त्यामुळे, जर आपण वडिलोपार्जित जमिनीचे बक्षीस पत्र करू इच्छित असाल तर त्यासाठी योग्य तज्ञांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे. यामुळे आपल्याला योग्य मार्गदर्शन मिळेल आणि आपल्या जमिनीचे वाटप योग्य प्रकारे होईल.